صلصال و شمامه (زخم ناسور تاریخ)

نای نیوز:

نویسنده: فرهاد سلیمی

بت‌های بامیان، که در افغانستان واقع شده‌اند، تا قبل از تخریب در دور اول حکومت سیاه طالبان، بزرگ‌ترین تندیس‌های بودا و بلندترین مجسمه‌های سنگی در جهان به‌شمار می‌آمدند. این تندیس‌ها در دوران حکومت کوشانیان ساخته شدند و نشان‌دهنده سبک کهن هنر یونانی و بودایی بوده‌اند.

تندیس کوچکتر به نام شمامه در سال ۵۰۷ میلادی و تندیس بزرگتر به نام صلصال در سال ۵۵۴ میلادی ساخته شده‌است. این دو تندیس، برای قرون متمادی، جذابیت‌های اصلی گردشگری در افغانستان بودند.

در نزدیکی یکی از کوه‌های ماسه‌سنگ جاده ابریشم در شهر باستانی بامیان افغانستان مجسمه‌هایی از بودا وجود داشت. دو مجسمه بودا در میان مجسمه‌های دیگر خودنمایی می‌کرد، چون هم عظمت بیشتری داشت و هم در طراحی و ساخت آن جزئیات زیادی به کار رفته بود.

آیین بودا یا بودیسم مدت‌زمان طولانی به‌عنوان یکی از مذهب‌های رسمی شبه‌قاره هند و آسیای مرکزی شناخته می‌شد. در اوایل دوره کوشانی در هند در مسیر جاده ابریشم و در نزدیکی افغانستان مجسمه‌های بودای زیادی ساخته شد و صومعه‌ها و زیارتگاه‌هایی برای بودا در این منطقه بنا می‌شد.

زیارتگاه‌هایی بودایی معمولا در کوه ساخته و با دیوارهایی احاطه می‌شدند، یا افراد داخل غار را برای ساختن زیارتگاه استفاده می‌کردند. در داخل غارهای ناحیه بامیان افغانستان نقاشی‌های دیواری و چهره‌های زیادی از بودا پیدا می‌شود.

دو بودای از بین رفته در سال ۲۰۰۱ ارزش تاریخی زیادی داشتند و یکی از آن‌ها ارتفاعی برابر با ۵۳ متر داشت و درواقع یکی از عظیم‌ترین بوداهای این منطقه بود. دومین بودا ارتفاعی برابر با ۳۶ متر داشت. هر دو بودا در دل صخره‌ها قرار داشتند و امروز به‌وضوح جای خالی بودای عظیم حس می‌شود. بدنه اصلی بودا از صخره‌های ماسه‌سنگ درآمده و نوعی پیکرتراشی داخل کوه صورت گرفته است. نمی‌توان نام نقش برجسته را بر آن گذاشت، چون مجسمه طول و عرض زیادی داشته است.

در قسمت‌هایی از این بودا آثار رنگ‌آمیزی دیده می‌شد که به نظر می‌رسید رنگ‌ها در طول زمان از بین رفته‌اند. صورت آنها با دقت و جزئیات ساخته شده بود که یکی از پادشاهان افغانستان آن را تخریب کرده است.

بخش عمده اطلاعات بوداهای بامیان از سفرنامه راهبان چینی در قرن هفتم به دست آمده است. راهبی با نام «هوسان تسانگ» در قرن هفتم به منطقه بامیان سفر می‌کند و از این بودا به‌عنوان بودایی باعظمت با چهره‌ای شاداب و زنده یاد می‌کند.

نکته جالبی که این راهب در سفرنامه به آن اشاره می‌کند، رنگ دو بودای عظیم است؛ او رنگ آن‌ها را طلایی با تزئین‌های سنگی و درخشان توصیف کرده است. بدون شک این منطقه و بوداهای آن، یکی از محبوب‌ترین مکان‌ها برای پیروان مذهب بودا بوده است که به نظر می‌رسد سنگ‌های مجسمه هم به غارت رفته باشد.

در قرن نهم در این منطقه جنگ مذهبی صورت می‌گیرد و حکام مسلمان افغانستان با وجود نمادهای مذهب بودا در سرزمین خود مخالفت می‌کنند. هجدهمین امپراتور مغول و شاه نادر افشار در زمان حکومت خود بارها قصد داشتند تا این بوداها را با خاک یکسان کنند، ولی عظمت این مجسمه‌ها به‌اندازه‌ای بود که آن‌ها توانستند تنها به بخشی از ساختار آن آسیب برسانند.

درنهایت شاه عبدالرحمن خان، یکی از پادشاهان افغانستان موفق شد که چهره بودا را از بین ببرد.

این بودا در طول تاریخ تلخی‌های زیادی چشید، ولی کار در اینجا به پایان نرسید. 

در سال ۲۰۰۱ میلادی، طالبان تصمیم به تخریب این تندیس‌ها گرفت. با صدور فرمان تخریب مجسمه‌های بودا این خبر مثل "بمب اتم" در سراسر جهان صدا کرد. این تصمیم با واکنش‌های بین‌المللی روبرو شد، اما طالبان از تصمیم شان باز نیامدند. تخریب این تندیس‌ها زیان‌های فرهنگی و تاریخی بزرگی برای افغانستان و جهان به همراه داشت. این تندیس‌ها نمادی از تاریخ و فرهنگ افغانستان بودند و تخریب آن‌ها یکی از بزرگترین زیان‌های فرهنگی در تاریخ بشر به‌شمار می‌رود.

سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو)، کشورجاپان/ژاپن، سریلانکا، قطر و سایر کشورها تلاش‌های زیادی کردند تا تندیس های بودای بامیان تخریب نشود ولی طالبان کوتاه نیامدند و دست از تخریب مجسمه‌ها برنداشتند.

دیپلمات‌های خارجی مقیم اسلام آباد در بیرون سفارت تظاهرات کردند و یونسکو ۳۶ نامه اعتراضی به سفارت طالبان فرستاد. به گفته او نمایندگان دیپلمات‌های چینی، ژاپنی و سریلانکا بیشترین فعالیت را برای جلوگیری از تخریب مجسمه بودا داشتند.

برای منصرف کردن طالبان از این اقدام، پاکستان وزیر خارجه خود را به قندهار فرستاد تا مقام های طالبان را از این اقدام باز دارد. وزیر داخله پاکستان با ملا عمر در ولایت قندهار دیدار و گفتگو کرد ولی نتیجه بخش نبود.

بعد از این  هیأتی از دانشمندان نامدار و سرشناس جهان عرب، به درخواست یونسکو و وساطت کشور قطر به قندهار سفر کردند تا به هر شکل ممکن طالبان را از این تصمیم منصرف کند و باز هم نتیجه ای در پی نداشت.

کشور چین خواست که طالبان باید فورا آمادگی برای تخریب مجسمه‌ها را متوقف کند. سریلانکا پیشنهاد کرد تا مجسمه‌ها را از افغانستان خارج کند. رهبر مذهی فرقه بودا از سریلانکا به اسلام آباد سفر کرد و خواستار سفر به افغانستان شد که درخواستش رد شد.ویر،ALEX MASI

ژاپن هیأتی را به رهبری وزیر خارجه‌اش، وزیر امور فرهنگی و شش وزیر دیگر به پاکستان فرستاد. پیشنهاد آنها شبیه پیشنهاد سریلانکا بود. آنها به سفیر طالبان در پاکستان پیشنهاد کردند که حاضرند بودا را اول قطعه قطعه کرده و از جایش بردارند و به ژاپن غرض محافظت و نگهداری انتقال دهند و در آنجا دوباره آنرا بازسازی می کنند. دوم، مجسمه‌ها را از سر تا پا قسمی بپوشانند که هیج کس نتواند تشخیص دهد که آنها وجود دارد. 

این هیأت همچنان برای محافظت از بودای بامیان، به طالبان پول پیشنهاد کرد و هیأت ژاپنی خاطر نشان ساختند که افغان‌ها اجداد مذهب شان بودند و آنها از طالبان انتظار داشتند تا آثار تاریخی و مذهبی شان را حفظ کنند و هیچ کدام از خواست ها و پیشنهاد ها نتیجه بخش نبود.

در سال ۲۰۰۱ رهبر جنبش طالبان اعلام کرد که باید تمام مجسمه‌ها و نمادهای غیر اسلامی از کشور پاک شوند و از بین بروند. به همین ترتیب در ماه مارس سال ۲۰۰۱ طالبان با مواد منفجره پایه‌های مجسمه را سست کردند و بخشی از مواد منفجره را در قسمت بالایی مجسمه قرار دادند و آن را به قطعه‌های ریزی تبدیل کردند.

در سال‌های بعد، «ملاعمر»، رهبر وقت طالبان، از کار خود دفاع کرد و گفت:

من از قبل برنامه‌ای برای نابودی بودای بامیان نداشتم. خارجی‌هایی را می‌دیدم که از من درخواست می‌کردند تا به آن‌ها اجازه دهم به افغانستان بیایند و بودای بامیان را تعمیر کنند و هزینه زیادی برای تعمیر آن متقبل می‌شدند. درحالی‌که میلیون‌ها افغان گرسنه در این کشور زندگی می‌کرد، آن‌ها به جای کمک‌های بشردوستانه در فکر تعمیر و ترمیم مجسمه‌ای بی‌جان بودند. به همین دلیل تصمیم گرفتم تا بودا را تخریب کنم تا دیگر شاهد این موضوع نباشم که باوجود سختی‌های مردمان، بیگانگان در فکر تعمیر مجسمه‌ای باشند.

بر اساس تحقیقات اخیر به نظر می‌رسد هنوز چند بودا در این منطقه باقی مانده و به دلیل مخفی بودن در غار، از دست انسان‌ها در امان مانده است.

پس از به قدرت رسیدن دوباره طالبان در سال 2021 مقامات محلی این گروه غرفه ای تکت فروشی در زیر مجسمه بزرگ صلصال ایجاد نموده است. گردشگران با خرید تکت می توانند از جایگاه باقی مانده صلصال و شمامه دیدن کنند قیمت تکت برای گردشگران افغانستانی 30 افغانی و برای  خارجییان 250 افغانی از سوی مقامات محلی این گروه تعیین شده است.